آینده برنامه هسته‌ای ایران؛ دیپلماسی یا بمب؟

حملات آمریکا و اسرائیل به ایران در ژوئن ۲۰۲۵ پرسش‌هایی درباره وضعیت برنامه هسته‌ای تهران ایجاد کرده است. آتش‌بس شکننده‌ای با میانجی‌گری آمریکا و قطر در روز ۲۴ ژوئن به جنگ دوازده‌روزه پایان داد، اما ارزیابی‌های متفاوتی از میزان خسارات پدید آمده است. گزارش اطلاعاتی آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا (DIA) نشان داد که حملات، اجزای اصلی برنامه هسته‌ای ایران را نابود نکرده و توسعه احتمالی سلاح هسته‌ای را تنها چند ماه به تأخیر انداخته است. این در تضاد با ادعاهای دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، بود که گفت حملات، تأسیسات هسته‌ای ایران را «نابود» کرده است. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، نیز مدعی حذف تهدید هسته‌ای ایران شد.

اما تردیدها درباره وضعیت برنامه هسته‌ای ایران به موضوعی جنجالی در سیاست آمریکا تبدیل شده است. دولت ترامپ ارزیابی آژانس اطلاعات دفاعی را رد کرد و رئیس‌جمهور آمریکا، شبکه‌های سی‌ان‌ان و نیویورک تایمز را به تضعیف مأموریت متهم نمود. تریتا پارسی از اندیشکده کوئینسی اظهار داشت که ادعاهای موفقیت دولت، احتمالاً برای اجتناب از درگیری نظامی بیش‌تر است، زیرا اسرائیل سعی دارد آمریکا را به جنگی طولانی بکشاند که ترامپ به آن علاقه‌ای ندارد.

در تهران، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب، روز پنج‌شنبه اعلام کرد که حملات آمریکا و اسرائیل هیچ دستاوردی نداشت. عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، به تلویزیون دولتی گفت که خسارات قابل‌توجه و جدی بوده است. هر دو طرف اذعان دارند که تأسیسات هسته‌ای ایران آسیب دیده، اما در مورد میزان خسارت اختلاف‌نظر دارند، که برای درک آینده برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی کلیدی است.  

جنگ دوازده‌روزه با حملات اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران در روز ۱۳ ژوئن و کشته شدن فرماندهان و دانشمندان ارشد آغاز شد. ایران با حملات موشکی به اسرائیل پاسخ داد. در روز ۲۲ ژوئن، آمریکا با بمب‌های سنگرشکن و موشک‌های کروز به فردو، نطنز و اصفهان حمله کرد. ایران در روز ۲۳ ژوئن پایگاه العدید در قطر را هدف قرار داد که خسارتی نداشت. آتش‌بس در روز ۲۴ ژوئن برقرار شد.

مناقشه بر سر برنامه هسته‌ای ایران از دهه‌ها پیش ادامه دارد. پس از خروج آمریکا از توافق برجام در سال ۲۰۱۸، جمهوری اسلامی محدودیت‌های غنی‌سازی و ذخایر را نقض کرد، اما تأکید دارد که برنامه‌اش صلح‌آمیز است. ارزیابی‌های اولیه حملات، بر سایت‌های غنی‌سازی فردو و نطنز و تأسیسات تبدیل اورانیوم در اصفهان متمرکز بود که با تصاویر ماهواره‌ای و گزارش‌های اطلاعاتی، خسارات سنگین را نشان داد. با این حال، بدون ارزیابی ایران، میزان دقیق خسارات نامشخص است. رافائل گروسی، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در شبکه سی‌بی‌اس گفت که حملات، خسارات «شدید» اما نه کامل به تأسیسات وارد کرده و ایران می‌تواند ظرف چند ماه غنی‌سازی را از سر بگیرد. سرنوشت ۴۰۸.۶ کیلوگرم اورانیوم ۶۰ درصد غنی‌شده ایران، که نزدیک به سطح تسلیحاتی ۹۰ درصد است، نامعلوم است. برخی گزارش‌ها حاکی از انتقال اورانیوم برای محافظت از حملات است.

آژانس در ماه می گزارش داد که ایران ذخایر اورانیوم خود را افزایش داده، ادعایی که این کشور آن را رد کرد. بلومبرگ گزارش داد که ایران سه هفته پیش به آژانس اطلاع داده بود در صورت حمله، اورانیوم را به مکان‌های مستحکم منتقل می‌کند، اما مکان جدید را فاش نکرده است. بعید است ایران برنامه هسته‌ای خود را رها کند. بازسازی سانتریفیوژهای تخریب‌شده، سریع اما جایگزینی ذخایر اورانیوم زمان‌بر است. ایران دانش و ظرفیت صنعتی لازم را حفظ کرده است. محسن میلانی، استاد دانشگاه فلوریدای جنوبی، گفت که برنامه هسته‌ای، نماد مقاومت و غرور جمهوری اسلامی است، هرچند جزء اصلی دکترین دفاعی نیست.

پس از جنگ، شورای نگهبان قانونی برای تعلیق همکاری با آژانس تصویب کرد، اما ایران هنوز از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای خارج نشده است. در ایران، انتقادات از گروسی شدت گرفت، زیرا گزارش ماه می آژانس درباره تجمع سریع اورانیوم غنی‌شده، بهانه‌ای برای حملات اسرائیل تلقی شد. گروسی پس از حملات تأکید کرد که شواهدی از تسلیحاتی شدن برنامه ایران وجود ندارد. طبق گفته تریتا پارسی، اگر ذخایر اورانیوم نابود نشده باشد، اسرائیل احتمالاً فشار برای حملات بیش‌تر را افزایش می‌دهد، اما ممکن است روی برنامه موشکی یا توان نظامی متعارف ایران تمرکز کند. حملات، خواست داخلی در ایران برای تسلیحاتی‌کردن برنامه هسته‌ای را تقویت کرده است.

به نظر می‌رسد بازگشت ایران به مذاکرات با ایالات متحده دشوار است، زیرا در زمان حملات اسرائیل با تأیید آمریکا، مذاکرات از طریق عمان در جریان بود. آندریاس کریگ از کالج کینگز لندن گفت که دیپلماسی ضروری است، زیرا حملات مسئله هسته‌ای را حل نکرد. تلاش‌های قطر و استیو ویتکاف، فرستاده آمریکا، برای مذاکرات جدید ادامه دارد. ایران در صورت دریافت تضمین‌های امنیتی، رفع تحریم‌ها و نقش منطقه‌ای گسترده‌تر، ممکن است مذاکره کند. مذاکرات آینده باید فراتر از توافقات قبلی، حقوق غنی‌سازی ایران را با نظارت غربی متعادل کند./ منبع