کریدور خیالی: تصور زنگزور برای ضربه به ایران و روسیه

توافق سه‌جانبه ۹ نوامبر ۲۰۲۰ میان آذربایجان، ارمنستان و روسیه، به جنگ دوم قره‌باغ پایان داد. بند نهایی این توافق به رفع انسداد ارتباطات اقتصادی و ترابری منطقه‌ای اشاره دارد، اما هیچ مسیری به‌طور مشخص نام برده نشده است. روسیه، بر پایه پیشینه تاریخی‌اش، بازگشایی خط راه‌آهن قفقاز که از نخجوان به ‌سمت ایروان و از آن‌جا به باکو می‌رفت را در نظر داشت، اما پس از جنگ، ارمنستان و آذربایجان هر دو بی‌سروصدا مسیر دیگری را ترجیح دادند: کریدور زنگزور، که در امتداد مرز ایران و به طول چهل کیلومتر قرار دارد و بدون عبور از ارمنستان، نخجوان را به خاک اصلی آذربایجان متصل می‌کند.

گرچه کریدور زنگزور بیش از حد مورد توجه قرار گرفته، اما تنها گزینه موجود نیست. مسیرهایی از طریق ایروان یا قره‌باغ وجود دارد که می‌توانند به یکپارچگی اقتصادی پایدار میان ارمنستان و آذربایجان بینجامند. گزینه سوم، یعنی بازگشایی خط آهن قفقاز، منطقی‌ترین راه‌حل برای اتصال منطقه‌ای و پیوند با مسیرهای تجاری شرق-غرب است. این مسیر موجود است، برای حمل بار مناسب‌تر است و ظرفیت اتصال بلندمدت را دارد. اما مشکل اصلی این‌جاست که اداره راه‌آهن ارمنستان در اختیار شرکت راه‌آهن روسیه است و بازگشایی آن، نفوذ زیرساختی روسیه را تقویت می‌کند، چیزی که ایروان و باکو در پی جلوگیری از آن هستند.

تحولات سیاسی اخیر در هر دو کشور نیز نشان می‌دهد که هدف مشترک، حذف نقش روسیه است. دولت الهام علی‌اف به‌طور هدفمند با مسکو تنش‌زایی می‌کند. در سوی دیگر، نیکول پاشینیان که با یک انقلاب رنگی غرب‌گرایانه در سال ۲۰۱۸ به قدرت رسید، آشکارا پروژه خود را بر کنارزدن روسیه استوار کرده است. انفعال روسیه در حمایت از ارمنستان در جنگ اخیر، به‌نوعی مشروعیت این چرخش را فراهم کرد. پس از جنگ، دولت پاشینیان با ادعای کودتا مواجه شد، فرماندهان نظامی را برکنار کرد، روابط با سازمان پیمان امنیت جمعی را رد کرد و به‌ دنبال مداخله اتحادیه اروپا رفت. او حتی کلیسای رسولی ارمنستان را هدف قرار داد و با شعار «پاکسازی» روحانیت، یکی از پایگاه‌های سنتی نفوذ روسیه را تضعیف کرد.

مهم‌ترین گام، سلب امتیاز شبکه برق ارمنستان از گروه اقتصادی کاراپتیان (وابسته به روسیه) و انتقال آن به دولت بود. برای نخستین‌بار، ملی‌سازی به ابزاری برای بیرون‌راندن نفوذ روسیه تبدیل شد. در چنین بستری، کریدور زنگزور تنها گزینه‌ای برای حمل‌ و نقل نیست، بلکه بخشی از یک تغییر ژئوپلیتیکی کامل است. لغو امتیاز واگذار‌شده به شرکت روسی YuKJD، اگرچه مخاطره‌آمیز به نظر می‌رسد، اما با مسیر سیاسی جدید ارمنستان همخوان است.

در این میان، گزینه‌ای دیگر نیز مطرح است: کریدور ارس به طول ۱۰۷ کیلومتر، که ۶۰ کیلومتر آن در خاک ایران قرار دارد. رجب‌طیب‌اردوغان در سپتامبر ۲۰۲۳ اعلام کرد اگر ارمنستان کریدور زنگزور را مسدود کند، کریدور ارس جایگزین خواهد شد. در پی آن، آذربایجان ساخت پل بر رود ارس را آغاز کرد و بر اساس گزارش تسنیم، تا ژانویه ۲۰۲۴، پانزده درصد مسیر جاده‌ای اجرا شده بود. ساخت راه‌آهن نیز با حمایت کامل ایران در دستورکار است.

اما ایران به‌شدت با هرگونه کریدوری که حاکمیت ارمنستان را دور بزند مخالف است. از منظر راهبردی، اگر ارمنستان کنترل بر مرزهای جنوبی خود را از دست دهد، ایران از یک همسایه تاریخی و عمق ژئوپلیتیکی خود جدا خواهد شد. حتی در مذاکرات ۲۰۲۰، پیش از آن‌که بحث زنگزور رسمی شود، ایران نسبت به مسیر مذاکرات بدبین بود و احتمال می‌داد که این پروژه در نهایت، به حذف روسیه و ایران منجر شود. در تابستان ۲۰۲۴، رهبر ایران به‌صراحت اعلام کرد کریدور زنگزور به نفع ارمنستان نیست. مجلس ایران نیز این کریدور را «خط قرمز حیاتی» خواند و هشدار داد هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی با واکنش شدید مواجه خواهد شد.

با کاهش تمرکز راهبردی روسیه به‌دلیل جنگ در اوکراین، عملا بند ۹ توافق ۹ نوامبر مبنی بر بازگشایی مسیرها، اجرایی نشده است. نیروهای حافظ صلح روسیه از منطقه اخراج شده‌اند و طرح‌های پیشین برای ایجاد مسیر ترانزیت از طریق ارمنستان فرو پاشیده است. برخلاف انتظارها، الهام علی‌اف نیز نه‌تنها مانع غرب‌گرایی پاشینیان نشده، بلکه آن را تقویت کرده است.

در ۴ جولای ۲۰۲۵، تصویر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در کنار الهام علی‌اف در خانکندی تعجب ‌برانگیز بود، زیرا تنها چند روز بعد، علی‌اف و پاشینیان در امارات درباره توافق صلح دوجانبه و زنگزور گفت‌وگو کردند. ایران نگران است که پروژه کریدور به یک کنسرسیوم بین‌المللی با حضور آمریکا یا نمایندگان اروپایی واگذار شود، که این به‌معنای استقرار دشمنان ژئوپلیتیکی‌اش در مرزهای شمالی است. پیشنهاد نماینده آمریکا به ترکیه برای اجاره صدساله زنگزور، همین روند را تأیید می‌کند.

در نهایت، باید پرسید آیا زنگزور واقعا راه‌حل اقتصادی در منطقه است؟ این کریدور به‌عنوان شاهراه «کریدور میانی» برای اتصال چین به اروپا معرفی شده، اما گذر آن از دریای خزر که نیازمند توافق همه کشورهای ساحلی، از جمله ایران و روسیه است مانعی ساختاری پیش روی آن می‌گذارد. بدون همراهی روسیه، هیچ مسیر ترانزیتی شرق به غرب نمی‌تواند عملیاتی شود. پروژه زنگزور، برخلاف ظاهرش، طرحی برای حذف نقش مسکو در قفقاز جنوبی است. تا زمانی که باکو راه تقابل و ایروان مسیر غرب‌گرایی را ادامه می‌دهند، زنگزور تنها یک مسیر خیالی باقی خواهد ماند؛ نه ابزاری برای صلح یا توسعه، بلکه اهرمی برای حذف عمق راهبردی روسیه و عبور از خط قرمز ایران./ منبع