اقتصاد جهانی سلاح‌سازی‌شده: بقا در عصر جدید اجبار اقتصادی

در عصر جدید ما با نوعی «وابستگی متقابل سلاح‌سازی‌شده» روبه‌رو هستیم که در آن ابزارهای اقتصادی مانند تحریم‌ها، حملات زنجیره تأمین و محدودیت‌های صادراتی، به سلاح‌های ژئواستراتژیک تبدیل شده‌اند. ایالات متحده برای بیش از دو دهه از نقاط کلیدی اقتصاد جهانی، مانند سیستم مالی سوئیفت و فناوری نیمه‌رساناها، برای پیشبرد منافع خود بهره‌برداری کرده است. اما اکنون، دیگر قدرت‌ها، به‌ویژه چین، از نقاط ضعف آمریکا استفاده می‌کنند. توافق ژوئن ۲۰۲۵ بین واشنگتن و پکن نشان‌دهنده این تغییر است؛ جایی که آمریکا در ازای کاهش محدودیت‌های چین بر مواد معدنی نادر، امتیازاتی در کنترل صادرات نیمه‌رساناها داد. شرکت‌های آمریکایی مانند سینوپسیس، کیدنس و انویدیا دوباره اجازه فروش فناوری به چین را یافتند؛ در حالی که چین با کنترل بازار مواد معدنی نادر، صنعت خودروی آمریکا را تحت فشار قرار داده بود.

مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، در سخنرانی ژوئن ۲۰۲۵ اظهار داشت که وابستگی صنعتی آمریکا به کشورهایی مانند چین، ژئوپلیتیک را تغییر داده و خودکفایی را ضروری کرده است. با این حال، توافق با چین نشان‌دهنده محدودیت‌های خودکفایی است. جهانی‌سازی پس از جنگ سرد، اقتصاد جهانی را بر زیرساخت‌های متمرکز آمریکایی، مانند اینترنت و سیستم‌های مالی، بنا کرد. پس از حملات ۱۱ سپتامبر، آمریکا این زیرساخت‌ها را برای نظارت جهانی و تحریم کشورهایی مانند ایران به‌کار گرفت. خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ حتی متحدان اروپایی را تحت فشار قرار داد. مفهوم وابستگی متقابل سلاح‌سازی‌شده، نشان‌دهنده شبکه‌های اقتصادی متمرکزی است که دولت‌های قدرتمند از آن برای کنترل رقبا استفاده می‌کنند.

این سیستم ناپایدار است، زیرا اقدامات آمریکا واکنش‌هایی را از سوی دیگران برمی‌انگیزد. چین پس از افشاگری‌های ادوارد اسنودن در سال ۲۰۱۳ و محدودیت‌های آمریکا علیه شرکت‌هایی مانند هواوی و زدتی‌ایی (ZTE)، به‌سوی خودکفایی در عرصه فناوری حرکت کرد. پکن با قانون کنترل صادرات سال ۲۰۲۰ و مقررات جدید سال ۲۰۲۴، دستگاه بوروکراتیک خود را برای بهره‌برداری از نقاط کلیدی، مانند مواد معدنی نادر، تقویت کرد. این مواد برای تولید آهن‌رباهای پیشرفته در خودروها و هواپیماها حیاتی هستند. چین با محدودکردن صادرات این مواد، آمریکا و اروپا را تحت فشار قرار داد و اروپا را از همسویی با آمریکا بازداشت.

اروپا، با وجود دارایی‌هایی مانند سوئیفت و شرکت‌هایی نظیر ای‌اس‌ام‌ال هلدینگ (ASML)، به‌دلیل ضعف‌های نهادی و اختلافات داخلی، در برابر اجبار اقتصادی آسیب‌پذیر است. ابزار ضداجبار اتحادیه اروپا، به‌دلیل فرآیندهای پیچیده و فقدان هماهنگی، ناکارآمد مانده است. در مقابل، آمریکا با سیاست‌های دولت دوم ترامپ، مانند کاهش بودجه نهادهایی چون دفتر کنترل دارایی‌های خارجی و شورای امنیت ملی، خود را تضعیف می‌کند. این دولت با حمایت از ارزهای دیجیتال و کاهش سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز، وابستگی به چین را افزایش داده و هژمونی خود را به‌خطر انداخته است.

آمریکا باید مانند عصر هسته‌ای، نهادهای قوی برای مدیریت پیچیدگی‌های اقتصاد جهانی بسازد. بدون محدودکردن اجبار یک‌جانبه و تقویت همکاری با متحدان، شاهد بروز خطر کاهش امنیت و رفاه برای آمریکا خواهیم بود./ منبع